چکیده

دانش بلاغت به‌عنوان یکی از پر نظریه‌ترین علوم، در معرضِ توجه متفکرانِ اسلامیِ حوزه‌های مختلف قرار ‏گرفته تا جایی‌که مباحث این علم را با جریان‌های فکری متفاوت خود، در آمیختند. از طرفی، تاریخ این علم، ‏مبیّنِ مطالعات فراوانی پیرامون دیدگاه‌های متفکران در رابطه با مباحثِ دانش بلاغت است. چیستی "حقیقت" ‏واژه، به‌عنوان یکی از مقوله‌های اصلی در بلاغت کلاسیک همواره در کانونِ توجه بلاغیان بوده و در مباحث ‏نظری که ارتباط مستقیمی با اندیشه متفکران داشته به یکی از بحث‌های جدلی تبدیل شده است. اختلافِ نظرها ‏پیرامون این مفهوم، بیشتر متوجه رویکردهای فکری بلاغت‌پژوهان در ارتباط با دایره شمول مفهوم حقیقت و ‏مجاز بوده که در علم بلاغت با اصطلاح "حدّ الحقیقة" و "حدّ المجاز" بیان می‌شود. تقسیم‌بندی و قید زدن بر مفهوم ‏‏"حقیقتْ"، توسط عده‌ای از نظریه‌پردازان، منشأ اصلیِ پیدایش این اختلاف‌ها شد. از طرفی، حقیقت به‌مثابه ‏ابزاری برای شناخت واقعیتِ اندیشه متفکران جزئی ضروری است.از این رو؛ لازمه این نوع شناخت، فهم دقیق ‏و تصور آنها از چیستی حقیقت است که این تصور می‌تواند به‌عنوان زیر ساخت فکری متفکران در رویکرد ‏کلیشان، تلقی شود. ‏
از این رو، چگونگی تبیینِ مفهوم "حقیقت" به‌عنوان یکی از مباحث کلیدی در بلاغت، مورد توجه ‏متفکران اسلامی بوده و ‏پژوهش‌های فراوانی پیرامون آن صورت گرفته‌است؛ اما اغلبِ این مطالعات به نقلِ ‏دیدگاه‌های بلاغت‌پژوهان پیرامون این مقوله، ‏بسنده کرده‌اند، نقد و بازکاوی آراء متفکران، محور اصلی ‏پژوهش‌ها نبوده‌است. علوی (۷۴۹هـ)، نظریه‌پرداز کلاسیک در کتاب ‏بلاغیِ "الطراز؛ المتضمن لأسرار ‏البلاغة وعلوم حقائق الإعجاز" ضمن اشکال‌گیری بر آراء اغلب بلاغت‌پژوهان، به تبیین مفهوم "حقیقت" ‏‏می‌پردازد. پژوهش‌گرانی که به بررسی آراء علوی پرداخته‌اند، باور به رویکردِ تکاملی یا میانه وی، دارند و ‏این باور را خلاف اصلِ ‏اندیشه وی، در پیش گرفتند. از این رو؛ مقاله حاضر با هدفِ شناختِ منظومه فکری ‏علوی با تکیه بر مباحث نظری وی در مبحث ‏‏"حقیقت" می‌کوشد با رویکرد کیفی و روش توصیفی - ‏تحلیلی، و تمرکز بر تضادهای موجود در آراء علوی، دوگانکی حاکم بر ‏اندیشه وی را نشان دهد و به نفیِ ‏انتسابِ رویکرد تکاملی او بپردازد

Methodology
پژوهش حاضر، با تکیه بر رویکردهای حاکم بر بلاغت و شناخت اندیشه علوی، و با این هدف اصلی که ‏مفهوم حقیقت می‌تواند به‌عنوان عنصری تعیین کننده برای شناختِ منظومه فکری علوی باشد، در تلاش است تا ‏به نفیِ رویکرد تکاملی وی، بپردازد. شایان ذکر است که تمرکز جستار کنونی بر مباحث نظری بوده که زیر بنای ‏فکری بلاغت‌پژوهان محسوب می‌شود، و از طرفی، تکیه اصلی بر استنباط آراء علوی از بطنِ اعتراض‌های وی ‏بر دیگر متفکران کلاسیک بوده که در ضمن بحث، تا حدودی این اعتراض‌ها بررسی می‌شوند. ‏
‎ ‎

Results and Discussion

مفهوم "حقیقت" و چگونگی تبیین آن، یکی از مضامین اساسی در علم بلاغت است که توجه بسیاری از ‏متفکران میراث عربی – اسلامی را به خود جلب کرده‌است. از آنجاکه مقوله حقیقت به‌مثابه ابزاری برای ‏شناخت واقعیت اندیشه متفکری است؛ بنابراین لازمه فهم اندیشه وی، فهم دقیقِ تصور او از چیستی حقیقت ‏است که این تصور می‌تواند به‌عنوان تکیه‌گاه فکری متفکر در رویکرد کلی وی، تلقی شود. از جمله نظریه-‏پردازانی که در این زمینه، آراء مهمی داشته یحیی بن حمزه علوی به‌عنوان یکی از متفکران منتسب به رویکرد ‏تکاملی و صاحب کتاب "الطراز" است واکاوی آراء وی در این خصوص، با تکیه بر محورهای اصلی همچون "الوضع ‏الأول"، "الوضع بالأصالة"، "الحقیقة اللغویة"، "الوضع اللغوی"، "المواضعة"، "استعمال فی الموضوع الأصلی"، و "معناه الأصلی" که به منزله سنگ بنای ‏آراء علوی قرار گرفته و اندیشه متعارض وی را برجسته کرده، بر این مهم دلالت دارند که علوی مفهوم حقیقت ‏را در دو مرحله بررسی می‌کند:‏
الف: به اعتبار وضع واضع که از آن با عنوان دلالت تطابقی نوع اول یاد می‌شود. وی نخست بر بی‌اعتباری ‏این مقوله به‌عنوان معیاری برای تعیین حقیقت واژه، تاکید داشته و آن را از دایره شمول حقیقت خارج کرده-‏است، و این بی‌اعتباری را حتی در اندیشه جرجانی و ابن جنی، نیز رقم زده است. به‌نوعی وی در این مرحله، ‏بر این باور است که واژه قبل از استعمال، حقیقت بر آن صدق نکرده و نقل معنایی در آن صورت نمی‌گیرد.‏
ب: به اعتبار اصطلاح تخاطب که از آن با عنوان دلالت تطابقی نوع دوم یاد می‌شود. وی این مقوله را ملاکی ‏برای تعیین حقیقت واژه دانسته؛ یعنی واژه بعد از استعمال مشمول مفهوم حقیقت می‌شود؛ زیرا در این مرحله ‏است که نقل معنا صورت می‌گیرد هر چند که در مبحثی دیگر، با اعتبار بخشی به وضع واضع (دلالت تطابقی ‏نوع اول) ملزم به نقض چنین دیدگاهی می‌شود.‏
جدال علوی میان اعتباربخشی به وضع واضع یا اصطلاح تخاطب، منجر شده نوعی دوگانگی و تعارض-‏گویی، آراء وی را پیرامون مفهوم حقیقت احاطه کند. با مشروط کردن وضع واضع به قید استعمال، به‌گونه‌ای ‏میان دلالت تطابقی نوع اول و دوم تفکیک قائل شده، و سعی دارد قید استعمال را در اصطلاح تخاطب؛ یعنی ‏استعمال واژه در بافت‌های لغوی، عرفی و شرعی پیش ببرد. از طرفی، علوی وضع اولیه واژه یا همان دلالت ‏تطابقی نوع اول را مقدمه اصطلاح تخاطب قرار داده؛ اما در تعریف نوعی از حقیقت (شرعی) با تکیه بر ‏محورهایی، این دیدگاه را نفی کرده و دلالت تطابقی نوع اول و دوم را در یک راستا پیش می‌برد؛ بنابراین با ‏چنین رویکردی، ملزم به نقض قید استعمال، بی‌اعتباری وضع واضع، عدم نقل معنا در دلالت تطابقی نوع اول و ‏حتی ایراد بر جرجانی و ابن جنی می‌شود. با توجه به دیدگاه‌های فوق، در مباحث نظری که ارتباط تنگاتنگی با ‏اندیشه علوی داشته گویا جریان عقل‌گرایی بر ابعاد فکری وی، قابل تطبیق بوده و مجموع این موارد، در نفیِ ‏رویکرد تکاملی وی بوده‌است.‏

Conclusion

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد؛ جدالِ میان اعتباربخشی به وضع‌واضع یا اصطلاح تخاطب، سبب شده ‏نوعی دوگانگی بر آراء علوی پیرامون حقیقت سایه‎ ‎افکند و دو تعریف متعارض از حقیقت ارائه دهد. وی ‏بر بی‌اعتباری وضع‌واضع و عدم انتقال معنا تاکید داشته و آن را، مشروط به قید استعمال می‌داند؛ یعنی ‏وضع‌واضع را به‌عنوان معیار تعیین کننده نقل معنا از حقیقت به مجاز قبول ندارد؛ اما در جایی دیگر، با ‏اعتباربخشی به وضع‌واضع، ملزم به پذیرش انتقال معنا و نفیِ قید استعمال در آن، و برابری وضع‌واضع با ‏اصطلاح تخاطب می‌شود. بر این اساس، جریان عقل‌گرایی بر ابعاد فکری علوی غلبه دارد.‏