نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
هدف و مقدمه: این مقاله با هدف بررسی و شناسایی صور بلاغی به‌کار‌رفته در فواصل آیات سورهٔ ابراهیم و تبیین جایگاه این فواصل در بلاغت قرآن کریم تدوین شده است. فصاحت و بلاغت قرآن کریم، به عنوان یکی از وجوه اعجاز و ابزارهای تأثیرگذاری آن بر مخاطبان، در طول تاریخ موردتوجه بوده است. اگرچه این ویژگی در تمام آیات قرآن جاری است، اما فواصل آیات، به عنوان حسن ختام، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و باید از زیبایی و جمال منحصربه‌فردی بهره‌مند باشد تا محتوای آیه به نحو مؤثری در جان و دل شنونده نفوذ کند. این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤالات اساسی است که جایگاه فواصل در بلاغت قرآن چگونه است و چه صنایع بلاغی در فواصل آیات سورهٔ ابراهیم به کار رفته است؟
روش‌شناسی: این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. بدین‌ترتیب که ابتدا، با بررسی منابع و متون مرتبط، مفاهیم کلیدی مانند فاصله، بلاغت و صنایع بلاغی تعریف و تبیین شده است. سپس، با مرور ادبیات موضوع، جایگاه فواصل آیات در علوم بلاغی و تفسیری بررسی شده و آنگاه فواصل سورهٔ ابراهیم به‌عنوان نمونه‌ای از آیات قرآن تحلیل شده است. صنایع بلاغی به‌کار‌رفته در فواصل این سوره بر‌اساس سه دانش بلاغی (معانی، بیان و بدیع) دسته‌بندی و تحلیل شده است. منابع تفسیری و بلاغی کلاسیک و معاصر نیز به‌عنوان مبنای نظری پژوهش استفاده شده است.
یافته‌ها: نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که، در فواصل 52 آیهٔ سورهٔ ابراهیم، طیف گسترده‌ای از صور بلاغی به کار رفته است که هر یک به نحوی به زیبایی و اثرگذاری کلام الهی کمک کرده است. از‌جمله مهم‌ترین این صنایع می‌توان به موارد زیر اشاره کرد؛ دانش بدیع: تصدیر، توشیح، ایغال و تمکین. دانش معانی: تأکید، تقدیم و تأخیر، امر، التفات، حصر، تمنّی و ترجّی، مدح و ذم. دانش بیان: تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه. بر‌اساس این سه دانش برخی یافته‌های کلیدی عبارت است از: در صنایع بدیعی: صنعت تصدیر که در آن کلمهٔ فاصله با کلمه‌ای در ابتدا یا میانهٔ آیه مطابقت دارد، به هماهنگی و انسجام صوتی و معنایی کلام کمک می‌کند. توشیح در فواصل باعث ارتباط قوی بین ابتدا و انتهای آیات می‌شود. همچنین، صنعت تمکین که در آن زمینهٔ آیه به گونه‌ای فراهم می‌شود که بخش پایانی آن به‌خوبی با مضمون آیه تناسب داشته باشد، به زیبایی و اثرگذاری کلام می‌افزاید. در دانش معانی: تأکید و تقدیم و تأخیر از‌جمله صنایعی هستند که به زیبایی و اثرگذاری کلام کمک می‌کنند. تأکید با استفاده از ادواتی مانند «إنَّ» و «أنَّ» و «لام تأکید» به تثبیت معنا در ذهن مخاطب کمک می‌کند، در‌حالی که تقدیم و تأخیر با تغییر جایگاه کلمات در جمله به زیبایی اسلوب و شیوایی تعبیر می‌افزاید. در علم بیان، تشبیه و مجاز از‌جمله صنایعی است که به ملموس‌سازی مفاهیم انتزاعی و نزدیک‌تر کردن آنها به ذهن مخاطب کمک می‌کند. استعاره‌های به‌کار‌رفته در فواصل این سوره، علاوه‌بر زیبایی‌های ادبی، باعث انتقال معانی عمیق‌تری به مخاطب شده است. بدین ترتیب، در فواصل آیات سورهٔ ابراهیم، 11 مورد «تصدیر»، 5 مورد «توشیح»، 7 مورد «ایغال» و در همهٔ آیات سورهٔ «تمکین» مشاهده می‌شود. همچنین، صنایع بلاغی مربوط به علم معانی شامل تأکید در 22 آیه، تقدیم و تأخیر در 19 آیه، امر در 4 آیه، تمنی و ترّجی در 2 آیه، ذمّ در 2 آیه، حصر در 2 آیه و التفات در 4 آیه است. در نهایت، صنایع مربوط به علم بیان شامل تشبیه در 2 آیه، مجاز و استعاره در 4 آیه و کنایه در 1 آیه شناسایی شده است.
بحث و نتایج: این پژوهش نشان داد که فواصل آیات سورهٔ ابراهیم، به عنوان بخشی مهم از ساختار بلاغی قرآن کریم، نقش بسزایی در انتقال مفاهیم و تأثیرگذاری بر مخاطب دارد. استفاده از صنایع بدیع، معانی و بیان در فواصل آیات موجب افزایش زیبایی و رسایی و عمق معنایی این بخش‌ها می‌شود و به تثبیت پیام الهی در ذهن و قلب شنوندگان کمک می‌کند. تنوع ساختار و شکل فواصل نشان از بیان مطلب بر‌اساس مقتضای حال مخاطب و تأثیرگذاری آن دارد که مهم‌ترین ویژگی بلاغت است. به‌طور کلی، نتایج این تحقیق مؤید این نکته است که قرآن کریم، به‌عنوان کلام الهی، از چنان سطح بالایی از فصاحت و بلاغت برخوردار است که هر جزء آن، از‌جمله فواصل آیات، با بهره‌گیری از انواع صنایع ادبی و بلاغی، به بهترین شکل ممکن به ایفای نقش هدایتی و تربیتی خود می‌پردازد. این امر نه‌تنها بر غنای ادبی و هنری قرآن می‌افزاید، بلکه به درک عمیق‌تر و مؤثرتر پیام آن نیز کمک می‌کند. طرح گسترده و دقیق ابزارهای بلاغی موجب شده است تا کلام الهی به بهترین ویژگی‌های بلاغی آراسته و ارائه گردد و بیشترین اثرگذاری را بر مخاطب قرآن بر جای گذارد.
کلیدواژه‌ها
)