چکیده

هدف و مقدمه: در طول تاریخ، فرآیند استعمار با ‌سلطهٔ نظامی،‌ استثمار اقتصادی و نفوذ فرهنگی همراه بوده است. استعمارگر (غرب)، از یک سو، با سرکوب استعمارزدگان (شرق) هویت فرهنگی آنان را زیر سؤال می‌برد و، از سوی دیگر، فرهنگ خود را به‌عنوان الگوی برتر به شرقی‌ها تحمیل می‌کند. این تفکر، که بومیان استعمارزده به‌خاطر فرهنگ عقب‌افتاده‌ای که دارند نیازمند تمدن و تربیت استعمارگر هستند، سبب شکل‌گیری گفتمان استعمار می‌شود. در مقابل، ادبیات پسااستعماری تلاش دارد تا این اعمال سلطهٔ غرب را نامشروع اعلام کند. هدف ادبیات پسااستعماری یافتن راهی برای مقابله با نفوذ و گسترش گفتمان استعمار و دگرگون‌سازی بازنمایی غرب از شرق است. بحث اصلی ادبیات پسااستعماری پرداختن به پیامدهای پسااستعماری پس از رسیدن به استقلال است. این پیامدها عبارت‌اند از: بحران هویت فرهنگی، خطر نابودی فرهنگ و تاریخ پیشینیان، آوارگی و مهاجرت بومیان، فرودستی زنان... . محمد زفزاف، رمان‌نویس مراکشی، در رمان «المرأة والوردة»، ضمن اشاره به پیامدهای استعمار بر جوامع مستعمره و به حاشیه رانده‌شدن آنان، به مشکلات مهاجری می‌پردازد که تحت‌تأثیر نگرش اروپامحوری برای دست‌یابی به یک زندگی آسوده در آرمان‌شهری رؤیایی، همچنین جبران حس حقارت و حاشیه‌بودگی به کشوری غربی مهاجرت می‌کند. روند افزایشی پدیدۀ مهاجرت ایرانیان به کشورهای غربی و بروز پیامدهای فرهنگی مربوط به آن، همچنین ناشناخته‌بودن محمد زفزاف، به‌عنوان رمان‌نویسی مراکشی در میان جامعۀ ادبی و دانشگاهی ایران، ضرورت انجام چنین پژوهشی را روشن می‌سازد. حال که ناگزیر جوامع با پیامدهای پسااستعماری روبه‌رو هستند و راهی برای بازگشت به گذشته و تغییر شرایط وجود ندارد، باید ببینیم در این وضعیت برای عبور از این پیامدها چه راه‌حلی می‌توان یافت؟ آیا بایستی دربست تسلیم فرهنگ غربی بشویم؟ یا به‌سوی فرهنگ گذشتهٔ خود بازگردیم؟ و یا اینکه با ایجاد تعامل به آمیختگی فرهنگی برسیم؟ به‌همین مناسبت، قصد داریم در این پژوهش با بررسی رمان محمد زفزاف دریابیم که او برای عبور از این پیامدها چه رویکردی را پیش می‌گیرد.
روش‌شناسی: پژوهش حاضر تلاش دارد تا با شیوۀ توصیفی-تحلیلی و بهره‌گیری از نظریات مطرح‌شده در حوزۀ پسااستعماری به بررسی مؤلفه‌های پسااستعماری در رمان «المرأة والوردة» محمد زفزاف بپردازد. برای یافتن پاسخ پرسشی که در بالا طرح شد، باید به مباحثی چون تقابل خود و دیگری، فضای سوم هومی بابا، آمیختگی فرهنگی، دورگه‌بودگی، بحران هویت فرهنگی بپردازیم.
یافته‌ها: زفزاف در ترسیم فضای سوم به دیدگاه هومی بابا نزدیک می‌شود. او نیز فضای سوم را جایی با این ویژگی‌ها می‌داند؛ جایی‌که در آن تقابل‌های دوتایی برساختۀ غرب کم‌رنگ ‌شود؛ فضای امنی که استعمارزده به‌عنوان دیگری تلقی نگردد؛ جایی‌که آوای چندصدایی به گوش برسد... . زفزاف این فضا را به شکل ساحلی به تصویر می‌کشد که مسافرانش از سرزمین‌هایی با فرهنگ‌هایی متفاوت در صلح و آرامش در کنار یکدیگر به سر می‌برند. در این داستان، آمیزش میان شرقی و غربی به مثابۀ ارتباط میان فرهنگ‌ها و نماد رسیدن به دورگه‌بودگی و آفرینش هویت جدید شمرده می‌شود. نویسنده، برای ترسیم بحران هویت فرهنگی شخصیت اصلی داستان، او را فردی اسکیزوفرنیک نشان می‌دهد که گاه و بی‌گاه درگیر توهمات است. البته نویسنده با نگاهی روان‌کاوانه در قالب همین توهمات به احساس حقارت و حاشیه‌بودگی استعمارزده اشاره می‌کند و با این شیوه پیامدهای استعماری چون بحران هویت و فرودستی زنان را برجسته می‌سازد. رویکرد نویسندهٔ رمان این‌گونه است که وقتی ذهنیت استعمارزده دگرگون شود و از مهاجری سرکوب‌شده به مهاجری آگاه بدل گردد، با ورود به فضای سوم و رسیدن به آگاهی دورگه و یافتن هویتی جدید می‌تواند خود را در بهشت عدن ببیند و احساس خوشبختی کند.
بحث و نتایج: از نگاه محمد زفزاف، فرد استعمارزده‌ای که ناگزیر در زندگی خود با تقابل‌های گوناگونی چون خود و دیگری، فرادست و فرودست، غرب و شرق، مرد و زن روبه‌رو می‌شود، در گام نخست باید با نپذیرفتن بازنمایی غرب از شرق و کنارگذاشتن عینک برتربینی غرب از حس بردگی در برابر غرب رها شود. مهاجر استعمارزده، در صورتی که فاقد آگاهی دورگه باشد، ممکن است با جداشدن از هویت فرهنگی خودش دچار اسکیزوفرنی فرهنگی شود، اما اگر هویت و تاریخ خودش را فراموش نکند، می‌تواند از پیامدهای اسکیزوفرنی فرهنگی در امان بماند. استعمارزده برای اینکه بتواند در برابر الگوی تک صدایی استعمار بایستد و خودش را ابراز کند، باید قلم به دست گیرد و تاریخش را روایت کند، زیرا، در سکوت استعمارزده، استعمارگر با روایت تاریخ به شیوهایی که خود صلاح می‌داند، تاریخ را آنگونه روایت می‌کند که خود می‌خواهد. امروزه، فارغ از همهٔ غوغاهای سیاسی، طرفین فرآیند استعمار تنها با پذیرش تفاوت‌های یکدیگر، فراموش کردن تقابل فرادست و فرودست، ورود به فضای سوم و آمیختگی فرهنگی، همچنین یافتن هویت ترکیبی جدید می‌توانند در آرامش زندگی کنند.