چکیده

هدف و مقدمه: نقد ادبی در طول تاریخ همواره تحت‌تأثیر بسترهای فرهنگی، اجتماعی و ایدئولوژیک ناقدان قرار داشته است. در این میان، تحلیل شخصیت‌های ادبی از منظرهای متفاوت وابسته به رویکردهای فکری و گرایش‌های شخصی منتقدان است. أبونواس، شاعر مشهور عباسی، از‌جمله شخصیت‌هایی است که ناقدان متعددی، در طول تاریخ ادبیات عربی، وی را نقد و بررسی کرده‌اند. دو تن از مهم‌ترین ناقدانی که به تحلیل این شاعر پرداخته‌اند، طه حسین و عباس محمود العقاد هستند که هر یک، با پیشینه‌های فرهنگی و روش‌شناسی خاص خود، دیدگاه‌هایی متفاوت دربارهٔ او ارائه کرده‌اند. طه حسین، به‌عنوان متفکری نواندیش و تأثیرپذیرفته از فلسفهٔ شک‌گرایانه، نقدی بر مبنای تحلیل تاریخی و اجتماعی ارائه داده و شخصیت أبونواس را در بستر فرهنگی دوران عباسی بررسی کرده است. در مقابل، عباس محمود العقاد، با رویکردی روان‌شناختی، او را فردی خودشیفته و گرفتار عقده‌های اجتماعی معرفی کرده و تحلیل خود را بر پایهٔ ویژگی‌های شخصیتی و روانی شاعر بنا نهاده است. این اختلاف دیدگاه، ناشی از تفاوت‌های اساسی در روش نقد و پیشینهٔ فکری این دو ناقد است. هدف پژوهش حاضر بررسی تطبیقی دیدگاه‌های این دو ناقد دربارهٔ شخصیت أبونواس براساس رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف است. این پژوهش تلاش دارد تا نشان دهد که چگونه نقدهای ادبی می‌تواند بازتابی از پیشینه‌های فکری، اجتماعی و فرهنگی ناقدان باشد. همچنین، با تحلیل زبان و سبک بیان هر دو ناقد، این پژوهش روشن می‌سازد که چگونه ویژگی‌های زبانی و گفتمانی در نقدهای آنان به بازتولید ایدئولوژی‌های مختلف می‌انجامد. در نهایت، این مطالعه در پی آن است که نشان دهد نقد ادبی نه‌تنها بازتابی از باورهای شخصی ناقدان است، بلکه متأثر از گفتمان‌های قدرت، سنت‌های فرهنگی و جریان‌های فکری زمانهٔ آن‌ها نیز هست.
روش‌شناسی: این پژوهش با استفاده از رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف انجام شده که شامل سه مرحلهٔ توصیف، تفسیر و تبیین است. در مرحلهٔ توصیف، ویژگی‌های زبانی نقدهای طه حسین و عقاد و، در مرحلهٔ تفسیر، رابطهٔ میان زبان و پیشینهٔ فکری آنان تحلیل شده است. در مرحلهٔ تبیین، چگونگی بازتولید گفتمان‌های مختلف از طریق این نقدها بررسی شده است. داده‌های پژوهش شامل متون انتقادی این دو ناقد دربارهٔ أبونواس و مقایسهٔ واژگان، سبک بیانی و استدلال‌های آنان است. پژوهش بر این نکته تأکید دارد که هر کدام از این ناقدان، با توجه به پیشینهٔ فرهنگی و اجتماعی خود، به شیوه‌ای خاص و با توجه به آرمان‌های خود به تحلیل آثار أبونواس پرداخته‌اند. تحلیل گفتمان به ما کمک می‌کند تا متوجه شویم که چگونه زبان و انتخاب واژگان می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای انتقال و تقویت ایدئولوژی‌های مختلف عمل کند و در نهایت تأثیرات آنان را بر جامعه و فرهنگ‌های مختلف بررسی کنیم.
 یافته‌ها: بررسی متون نقدی نشان داد که طه حسین از واژگان علمی و سبک زبانی استدلالی استفاده می‌کند و نقدهای او دارای ساختاری تحلیلی و منطقی است. او أبونواس را به‌عنوان نمایندهٔ یک جریان اجتماعی-فرهنگی معرفی کرده و تحلیل‌های خود را در چهارچوب تاریخ و جامعه انجام می‌دهد. در مقابل، عقاد از واژگان احساسی، قضاوت‌محور و روان‌شناختی بهره می‌گیرد و تحلیل او بر ویژگی‌های فردی و عقده‌های شخصیتی أبونواس متمرکز است. سبک زبانی عقاد شامل جملات کوتاه و مستقیم با تأکید بر اخلاق‌گرایی و شخصیت‌شناسی است. دیدگاه‌های انتقادی این دو ناقد تحت تأثیر گفتمان‌های فرهنگی و اجتماعی متفاوتی قرار دارد که در زبان و سبک بیان آن‌ها منعکس شده است. این تفاوت‌ها در شیوه‌های تحلیلی و زبانی نشان‌دهندهٔ تفاوت‌های عمیق در نگرش‌های فلسفی و اجتماعی هر دو منتقد به مسائل ادبی و فرهنگی است. طه حسین، با تمرکز بر جنبه‌های اجتماعی و تاریخی، رویکردی علمی و تحلیلی به آثار أبونواس دارد، در‌حالی که عقاد با تأکید بر ابعاد فردی و روان‌شناختی به بررسی شخصیت شاعر می‌پردازد.
بحث و نتایج: نتایج این پژوهش نشان داد که تحلیل گفتمان انتقادی می‌تواند به درک عمیق‌تری از تأثیر پیشینه‌های فرهنگی و اجتماعی بر نقد ادبی منجر شود. طه حسین، با نگرش عقل‌گرایانه و تاریخی، نقدی جامعه‌شناختی از أبونواس ارائه می‌دهد که او را در چهارچوب تاریخ و سنت‌های فرهنگی تحلیل می‌کند. در مقابل، عباس محمود العقاد، با تأکید بر ابعاد روان‌شناختی، تصویری فردگرایانه از أبونواس ارائه داده و او را شخصیتی خودشیفته معرفی می‌کند. این تفاوت در دیدگاه‌ها نشان‌دهندهٔ تأثیر پیشینه‌های فکری و فرهنگی بر قضاوت‌های منتقدان است. از منظر فرکلاف، گفتمان‌های انتقادی نه‌تنها بر‌اساس زبان، بلکه تحت‌تأثیر ساختارهای اجتماعی و ایدئولوژیک شکل می‌گیرند. تفاوت در زبان و سبک بیان ناقدان نتیجهٔ جایگاه آنان در گفتمان‌های فرهنگی متفاوت است که یکی به سمت نوگرایی و تحلیل اجتماعی و دیگری به سمت محافظه‌کاری و تحلیل فردی گرایش دارد.