چکیده

تحلیل گفتمان انتقادی، گفتمان را در ارتباط با عوامل سیاسی - اجتماعی و فرهنگی تحلیل و به بررسیبازتاب ایدئولوژی و قدرت در گفتمان ها و بررسی چگونگی جهت گیری گفتمان ها در تثبیت یا تغییر وضعیتسیاسی موجود می پردازد . یکی از الگوهای پیشنهادی برای تحلیل متون در تحلیل گفتمان انتقادی، الگویتحلیلی نُرمن فرکلاف است. در این الگو، گفتمان در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین بررسی می شود . آنچه درمدل تحلیلیِ فرکلاف انجام می شود گذشتن از چیستیِ توصیف متن به سوی چگونگی و چرایی تفسیر و تبیینمتن است. چنین فرآیندی از تحلیل، روابط علیّ معنایی را در متن جستجو می کند و توصیف متن یا چیستی ویژگی های صوری متن را برای فهم چگونگی رابطۀ متن با پذیرندگان آن و همچنین چرایی تولید متن استفادهمی کند تا هدف اصلی از تولید گفتمان یعنی جایگاه گفتمان در روابط قدرت و مبارزات سیاسی تبیین گردد . در اینتحقیق، خطبۀ زیاد بن ابیه در شهر بصره که به الخطبة البتراء مشهور است با استفاده از الگوی تحلیلی فرکلافتحلیل شده است. هدف اساسی از این پژوهش بررسی متنی کهن در پرتو مفاهیم تحلیل گفتمان انتقادی بهعنوان رویکردی مدرن در تحلیل متون است و این پژوهش در واقع تلاشی برای بازخوانی متنی کهن در پرتومفاهیم انتقادی در عصر مدرن است. در فرآیند تحلیل این خطبه، در سطح اول که توصیف است، ویژگی هایزبان شناسیِ خطبه مانند کلمات، مجازها، جملات، انسجام متن و عوامل آن و چگونگی انعکاس مفاهیم قدرت وایدئولوژی در این ترکیب های دستوری بررسی شده است. در سطح دوم یعنی تفسیر، بافت موقعیتی گف تمان وبینامتنیت بررسی شده و چگونگی ارتباط خطبه با متون موجود و استفاده از این متون در ساختار خطبه تحلیلشده و در سطح تبیین، مفاهیم قدرت، ایدئولوژی، هژمونی و غیریت سازی و جایگاه خطبه در ساختار سیاسی درعصر بنی امیه بررسی شده است. در یک نتیجه گیری کلیّ از تحلیل شکل و محتوای این خطبه می توان گفت کهزیاد بن ابیه به عنوان یک فرماندار أموی به تقویت دیدگاه سیاسی و ایده ئولوژی حکومت اموی پرداخته و بااستفاده از ابزارهای سیاسی مختلف مانند تهدید، ارعاب و تشویق، شنوندگان را به همراهی با حکومت وادار کردهو از منظر تحلیل گفتمان انتقادی، هدف این خطبه در نظام قدرت و تحولات سیاسی آن دوره، حفظ وضعی  تسیاسی موجود و تقویت جایگاه سیاسیِ طبقۀ حاکم بوده است.