نویسندگان
1
استاد گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه شهید بهشتی
2
دانشجوی دکتری - عضو هیات علمی
,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
تناص یا بینامتنی یکی از اصطلاحات مطرح و رایج در حوزه پژوهش‌ها و مطالعات زبان و ادبیات است. برطبق این نظریه هیچ متنی مستقل نیست و هر متن، ترکیبی است از متون گوناگون که آگاهانه یا ناخودآگاه از سرچشمه‌های ادبی و فکری یکدیگر بهره جسته‌اند. در این میان قرآن کریم ارزشمندترین و تأثیرگذارترین اثری است که شاعران و ادیبان در آثار خود از آن استفاده نموده‌اند. إبن عرندس حلّی از شاعران و ادیبان قرن نهم هجری است. وی دلباخته و شیفته کلام‌الله و خاندان وحی بوده و اشعارش مشحون است از آیات و مضامین قرآنی و مفاهیم والای آن، به‌خصوص قصیده رائیّه معروفش که در رثاء حضرت أباعبدالله الحسین (علیه‌السّلام) می‌باشد. در این مقاله سعی گردیده است بینامتنی مضمونی در رائیّه این شاعر با قرآن کریم مورد توجّه قرار گیرد. پژوهش حاضر به روش توصیفی - تحلیلی است، بنابراین پس از ارائه مباحث نظری، عملیات بینامتنی این قصیده با کلام وحی تحلیل و بررسی شده است. یافته‌های این پژوهش حکایت از آن دارد که این تأثیرپذیری بیشتر به صورت نفی متوازی (إمتصاص) و در مواردی هم نفی کلّی (حوار) بوده است .
- قرآن کریم
- ابن أبی‌الحدید معتزلی، (1374 هـ .ش)، علویّات سبع، مترجم: مرحوم عبدالمحمد آیتی، چاپ اوّل، تهران: نشر بشارت.
- ابن عرندس، صالح‌بن عبدالوهّاب، (1391 هـ .ش)، دمعة العینین فی رثاء‌الحسین علیه‌السّلام، مترجم: محمد عظیمی، مشهد: انتشارات حواریّون.
- ابن قولویه القمی، جعفربن محمدبن جعفربن موسی، (1377 هـ .ش)، کامل الزّیارات، مترجم: محمّد جواد ذهنی تهرانی، تهران:انتشارات پیام حق.
- ابن منظور، محمدبن مکرم، (1414 هـ . ق)، لسان العرب، بیروت: دارصادر.
- الأمین، العلاّمة السیّد محسن، (1403 هـ .ق)، أعیان‌الشیعّة، 10 جلد، بیروت: دارالمعارف للمطبوعات.
- امین فروغی، مهدی، (1394 هـ .ش)، فیض روح‌القدس، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- الأمینی النّجفی، العلاّمه الشّیخ عبدالحسین، (1383 هـ .ش)، الغدیر فی الکتاب والسنّة والأدب، تهران: دارالکتب الإسلامیّه.
- امینی نجفی، علاّمه شیخ عبدالحسین، (1363 هـ .ش)، الغدیر فی‌الکتاب و السنّه والادَب، مترجم: محمّدتقی واحدی و دیگران، چاپ دوم، 20 جلد، تهران: کتابخانۀ بزرگ اسلامی.
- انصاری، محمّدباقر و دیگران، (1394 هـ .ش)، فرهنگ‌نامۀ علوم قرآنی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- بحرانی، سیّدهاشم، (1378 هـ .ش)، علی و السّنه یا سیمای علی (ع) به روایت اهل سنّت، مترجم:محمّد امینی، تحقیق:نجم‌الّدین شریف عسگری، تعلیقات:سیّد حسن افتخارزاده، تهران:نشرمهام.
- بروجردی، سید ابراهیم، (1380 هـ.ق)، تفسیر جامع، مشهد:نشر جمیل.
- بروئل پیرو و دیگران، (1378 هـ .ش)، تاریخ ادبیات فرانسه، مترجم: نسرین خطّاط و مهوش قویمی، تهران: انتشارات سمت.
- ثعلبی، احمدبن محمّد، (1422 هـ.ق)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ط 1، بیروت: داراحیاء التّراث العربی.
- الحسینی الأسترابادی، السیّد شرف الدّین علی، (1407 هـ .ق)، تاویل الآیات الظّاهره فی فضائل العتره الطاهره، 2 جزء، قم: مدرسه الأمام المهدی (عج).
- الحسینی الزّبیدی، السیّد محمّد مرتضی، (1396 هـ.ق)، تاج‌العروس من جواهر القاموس، تحقیق محمود محمّد الطّناحی، راجعه مصطفی حجازی و عبدالستّار احمد فراج بإشراف لُجنة فنیّة بوزاره الإعلام، کویت: التّراث العربی.
- خلیفه شوشتری، محمدابراهیم، (1379 هـ .ش)، «علیٌ امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فی تفاسیرِ علماءِ اهلِ السُّنَة»، فرهنگ (ویژۀ بزرگداشت سال امام علی (علیه‌السّلام))، شمارۀ 33ـ36، بهار، صص 453ـ457.
- رسولی، حجّت، ظهیری، محمد و زرگانی، مصطفی، (1391 هـ .ق)، «التنّاص القرآنی فی شعر حسّان بن ثابت الأنصاری»، دراسات فی نقد الأدب العربی، الرّقم 5 (6/63)، صص 27ـ44.
- زارع، آفرین و طوبائی، طاهره، (1391 هـ .ش)، «تحلیل سیمیائی لرائیّه ابن العرندس و مقارنتها مع أشعار معاصریة»، مجلة اللّغة العربیة و آدابها، دانشگاه تهران، دورۀ 8، شمارۀ 14، صص 5ـ26.
- سجودی، فرزان (1383 هـ .ش)، نشانه‌شناسی کاربردی، چاپ دوم، تهران: نشر قصّه.
- سیفی، طیّبه، (1390 هـ .ش)، «بینامتنی اشعار عبدالوهّاب البیاتی با قرآن کریم»، دوفصلنامۀ تخصصی پژوهش‌‌های میان‌رشته‌ای قرآن کریم، سال دوم، شمارۀ پنجم، صص71-79.
- سیوطی، جلال‌الدّین عبدالرّحمان‌بن ابی بکر (1365 هـ.ق)، الدّر المنثور، ط1، بیروت: دارالمعرفه.
- سیوطی، عبدالرّحمن‌بن أبی‌بکر (1376 هـ .ش)، الإتقان فی علوم القرآن، مترجم: مهدی حائری قزوینی، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
- شبّر، جواد (1422 هـ .ق)، أدب الطّف أو شعراء الحسین علیه‌السّلام، بیروت: مؤسّسة التّاریخ.
- صدر حاج سید جوادی، احمد و دیگران (1372 هـ .ش)، دائرة‌المعارف تشیّع، تهران: مؤسّسه دائرة‌المعارف تشیّع.
- صدوق، ابوجعفر محمّدبن علی‌بن حسین‌بن بابویه القمی (1380 هـ .ش)، کمال‌الدّین و تمام النّعة. مترجم: منصور پهلوان، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم: انتشارات سازمان چاپ و نشر دارالحدیث.
- صدوق، ابوجعفر محمّدبن علی‌بن حسین‌بن بابویه القمی (1382 هـ .ش)، ثواب الأعمال و عِقاب الأعمال، چاپ اوّل، قم: ارمغان طوبی.
- صدوق، ابوجعفر محمّدبن علی‌بن حسین‌بن بابویه القمی ( 1393 هـ.ش )، مقتل امام حسین علیه السّلام در امالی شیخ صدوق، مترجم: محمد حسین خورشیدی، قم: انتشارات طوبای محبت.
- طباطبائی، سید محمدحسین (1363 هـ .ش)، تفسیر المیزان، مترجم: سیّد محمد باقر موسوی همدانی و دیگران، 20 جلد، تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی و انتشارات امیرکبیر.
- الطّریحی النّجفی، الشّیخ فخرالدّین (1426 هـ .ق)، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب المشتهر (الفخری)، النّجف الأشرف: المکتبة الحیدریّة.
- عبدالعاطی، کیوان (1998)، التنّاص القرآنی فی شعر أمل دنقل، قاهرة: مکتبة النّهضة العربیة.
- عزام، محمّد، (2001)، تجلیّات التنّاص فی الشّعر العربی، دمشق: اتّحاد الکتّاب العرب.
- ـــــــــــــــــ ، (2005)، شعریّة الخطاب السّردی، ط 1، دمشق: منشورات اتّحاد الکتّاب العرب.
- عمید، حسن، (1375 هـ .ش). فرهنگ عمید، 3 جلد، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
- قمی، حاج شیخ عباس، (1373 هـ.ش)، کلّیات مفاتیح الجنان. مترجم: حجت الاسلام موسوی دامغانی، تهران: انتشارات پیام محراب.
- کریستوا، ژولیا، (1381 هـ .ش)، کلام، مکالمه، رمان، مترجم: پیام یزدانجو، تهران: نشر آگه.
- کلینی، ابوجعفر محمّدبن یعقوب، (1375 هـ .ش)، اصول کافی، مترجم:محمد باقر کمره‌ائی، قم: انتشارات اسوه.
- متّقی هندی، (بی تا)، کنزالعمّال، بیروت: موسّسه الرّساله.
- محمدی ری‌شهری، محمد، (1379 هـ . ش)، أهل البیت (ع) فی القرآن والسنّه، 2جلد،مترجم: حمیدرضا شیخی و حمیدرضا آژیر، قم: ناشر دارالحدیث.
- مختاری، قاسم، (1380 هـ.ش)، «سبک شعر شیعی و مقایسۀ آن با سبک شعری دیگر فرقه‌ها»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 46 و47، شمارۀ 158 و159.
- مختاری، قاسم و شانقی، غلام‌رضا، (1389 هـ .ش)، «بینامتنی قرآنی و روایی در شعر سید حمیدی»، فصلنامۀ لسان مبین، سال دوم، شمارۀ دوم.
- مطلّبی، سید ابوالحسن، (1382 هـ .ش)، پرتویی از فضائل امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در قرآن، قم: بوستان کتاب قم.
- موسی، خلیل، (2000)، قرائات فی الشّعرالعربی الحدیث والمعاصر. دمشق: منشورات اتّحاد الکُتّاب العرب.
- مهدی پور، علی اکبر، (1375 هـ .ش)، کتابنامۀ حضرت مهدی (علیه السلام)، 2 جلد، قم: مؤسسۀ چاپ الهادی.
- نقی‌پورفر، ولی‌اللّه، (1380 هـ.ش)، بررسی شخصیت اهل‌بیت (ع) در قرآن به روش قرآن به قرآن، تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی.
- نعمتی قزوینی، معصومه و محسنی، حمیده سادات، (1394 هـ .ش)، «روابط بینامتنی أشعار ابن زیدون با قرآن کریم»، فصلنامۀ مطالعات قرآنی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، سال ششم، شمارۀ 22، صص 103ـ107.
- -نعمتی، علیرضا، (1381 هـ .ش)، ماهنامۀخورشید مکّه، سال اوّل، شمارۀ 3، فروردین و اردیبهشت، صص 43 و 44.
- نیازی، شهریار و نیازی، عبدالوحید، (1393 هـ .ش)، «بررسی فضای موسیقایی قصیدۀ ابن عرندس در رثای امام حسین علیه السّلام»، دوفصلنامۀ ادبیات شیعه، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، سال دوم، شمارۀ 4، صص195-218.
- وعداللّه، لیدیا، (2005)، التنّاص المعرّفی فی شعر عزّالدّین المناصره، ط 1، بی‌جا: دارالمندلاوی.
- هاشمی شافعی، سید محمدطاهر، (1412 هـ .ق)، مناقب أهل البیت (علیهم‌السّلام) از دیدگاه اهل سنّت، مشهد: مؤسسۀ چاپ آستان قدس رضوی.
- یعقوبی، الشّیخ محمّدعلی، (1951)، البابلیّات، 4 جلد، 2 مجلّد، قم: دارالبیان.
- پایگاه‌های اینترنتی
- www.anthropology.ir
)