,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
از دیرباز موضوع چالش‌برانگیز تقابل هجاء و به‌ویژه هجاء سیاسى فاحش با ارزش‌های دینى و اخلاقى، مورد توجه فقها از یک‌سو، و از سوى دیگر مورد توجه شاعران پایبند به اصول اخلاقی و دینی بوده است. بر این اساس گمان نمی‌رفت که این‌گونه از هجاء که معمولاً همراه دشنام‌گویی و مبالغه در بیان زشتی‌ها است به شعر شاعرانی که خود را پیرو اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌دانند راه پیدا کند. ولی برخلاف این پندار در شعر سیاسی شیعی قصیده‌های متعددی یافت می‌شود که آشکارا این‌گونه از هجاء در آنها به کار گرفته شده است. این مقاله بر آن است تا با استفاده از روش وصفی - تحلیلی و با تمرکز بر قصیده دالیّه سید حیدر حلی (1246 – 1304ه) که ازجمله حولیات حسینیّه مشهور او به شمار می‌آید به بررسی و نقد آنچه که ممکن است استفاده ازاین‌گونه از هجاء را در نظر شاعر جایز جلوه داده باشد بپردازد. در این راستا پس از بررسی اصل جواز استفاده از هجاء بر اساس معیارهاى اسلامى، اِشکال وارد بر هجاء در این قصیده و توجیهات محتمل براى آن مورد تحلیل و بررسى قرار می‌گیرد. نتیجه این پژوهش گویای آن است که اگرچه با تمسک به برخی از اسلوب‌های توصیفی قرآن کریم در کنار تمسک به برخی از اسلوب‌های بلاغی می‌توان راه گریزی برای توجیه به‌کارگیری این‌گونه از هجاء ارائه کرد، ولی با توجه به‌دوراز ذهن بودن این توجیهات نزد مخاطبان عام تمسّک به آنها خالی از تکلّف نخواهد بود، به همین دلیل اگرچه شاعر در این قصیده آشکارا هجاء سیاسى فاحش را به کار گرفته است اما در دیگر سال سروده‌های حسینی‌اش سعی کرده از آن دوری گزیند و به‌جای آن شیوه‌های دیگری از هجاء را به کار گیرد.
- القرآن الکریم.
- ابن منظور، محمد بن مکرَّم، (1995م)، لسان العرب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- أبو الفرج الإصفهانی، علی بن الحسین، (1986م)، الأغانی، بیروت: دار الفکر.
- بَسَج، أحمد حسن، (2002م)، دیوان ابن الرّومی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- الخاقانی، علی، (1984م)، دیوان السید حیدر الحلی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- الدهان، محمد سامی، (د ت)، الهجاء، القاهرة: دار المعارف.
- الرازی، محمد بن عمر (فخر الدین)،(د ت)، التفسیر الکبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- الراغب الإصفهانی، الحسین بن محمد، (2009م)، معجم مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار الفکر.
- الزبیدی، مرتضى، (1414ه)، تاج العروس، بیروت: دار الفکر.
- الزمخشری، محمود بن عمر، (2010م)، الکشاف، بیروت: دار صادر.
- السُّکّری، صنعة، (1996م)، شعر الأخطل (تحقیق فخر الدین قباوة)، بیروت: دار الفکر المعاصر.
- الشیبانی، علی بن محمد (ابن الأثیر)، (1965م)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر ودار بیروت.
- صینی، محمود إسماعیل، (1414ه) المکنز العربی المعاصر، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
- الطریحی، فخر الدین، (1983م)، مجمع البحرین، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- العسکری (أبو هلال)، حسن بن عبد الله، (1400ه)، الفروق فی اللغة، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
- علی، زاهد، (1352ه)، تبیین المعانی فی شرح دیوان ابن هانئ الأندلسی المغربی، مصر: مطبعة المعارف.
- الفراهیدی، الخلیل بن أحمد، (1409ه)، کتاب العین، قم: مؤسسة دار الهجرة.
- الفیروزآبادی، محمد ابن یعقوب، (1415ه)، القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- المفید (العکبری البغدادی)، محمد بن محمد بن النعمان، (1982م)، الاختصاص، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- الیعقوبی، محمد علی، (1410ه)، دیوان الشیخ صالح الکواز الحلی، قم: انتشارات الشریف الرضی.
- الیعقوبی، محمد علی، (د ت)، البابلیات، قم: دار البیان للطباعة والنشر والتوزیع.
)