چکیده

یکی از نظریات جدید حوزۀ زبان‌شناسی، نظریۀ نقش‌گرای نظام‌مند هالیدی است. طبق این نظریه، ساختار زبان، حاصل تأثیر نقش‌هایی است که زبان در بافت ارتباطی و در جهان خارج به عهده می‌گیرد. این تأثیر در سه سطح «فرانقش اندیشگانی»، «فرانقش بینافردی» و «فرانقش متنی» تحلیل می‌شود. فرآیندهای فرانقش اندیشگانی که امکان تحلیل جملات و سپس تحلیل متن را ممکن می‌سازند، از نظر معنایی در شش گروه قابل دسته‌بندی هستند و متناسب با معنای خود، مشارکین ویژه‌ای را می‌پذیرند. پژوهش حاضر کوشیده است تا با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکردی زبان‌شناسانه، قصیدۀ «إلی دوده» میخائیل نعیمه را از دیدگاه «فرانقش اندیشگانی» بررسی کند. پس از بررسی این قصیده که از دیوان «همس الجفون» انتخاب شده است، مشخص شد که از میان شش فرآیند مطرح شده در فرانقش اندیشگانی، فرآیند مادی با بیش‌ترین بسامد و بعد از آن نیز به ترتیب فرآیندهای ذهنی، رابطه‌ای، وجودی و بیانی قرار دارند. کاربرد فرآیندهای فرانقشی، آن‌هم با چنین ترتیب بسامدی، گویای آن است که این شاعر رمانتیسم در شعر خود، علاوه بر این‌که به بیان مفاهیم ذهنی، همچون مفاهیم فلسفی و عرفانی تمایل دارد، در پی اقناع مخاطب نیز هست؛ از این رو بیش‌تر مفاهیم و تجربیات پیچیده را در قالب فرآیند مادی بازنمایی می‌کند. بسامد کاربرد فرآیند ذهنی نشان داد که نعیمه از شخصیتی درون‌گرا و بسیار حساس برخوردار است. عدم به کارگیری فرآیند رفتاری در این شعر گویای ذهن‌گرایی نعیمه است. تکیه شاعر بر کاربرد فرآیند بیانی آن هم از نوع پرسشی، گواه دیگری بر شخصیت درون‌گرای او است. بنابراین بررسی فرآیندهای فرانقش اندیشگانی، به خوبی شیوۀ اندیشه و تمایلات فکری و روحی میخائیل نعیمه را هویدا می‌سازد.